Ç’është burgu? Është vendi ku mbahen ata që janë dënuar me heqje të lirisë, do të thoshim duke lexuar çdo fjalor. Por kaq është pak. Burgu dhe liria – dy të kundërta. Më parë: ç’është liria? Me pak fjalë: të jesh i lirë do të thotë të bësh atë që do, të mendosh e të veprosh sipas dëshirës në ushtrimin e përmbushjen e lirive e të drejtave të tua, si njeri e si shtetas, por gjithmonë pa cënuar e dhunuar të tjerët. Përsërit: të mendosh e të veprosh. Fjala është për liritë demokratike, nga ajo e fjalës, e shtypit, e tubimit dhe e organizimit në partira e shoqata të ndryshme, sigurimin e kushteve, ku të gjejnë shprehje e konkretizim idetë, kërkesat e vullnetet njerëzore, nga ato të planit biologjik-lidhur me vetë qenien, tek ato të planit social, lidhur me mënyrat e të jetuarit.
Kaluan kështu mbi 15 vjet. Megjithëse dihej që akuzat si qenë ndërtuar, nuk qëndronin, që procesi hetimor dhe ai gjyqësor, vërtetuan të kundërtën, që u shkelën ligjet e të gjitha procedurat ligjore, që koha – kjo gjykatëse e drejtë, e rreptë dhe e pagabueshme, foli fort, nga qe dhe si qe e vërteta, që ranë ligje edhe nene të Kushtetutës, që u tundën themelet e tiranisë dhe u përmbysën shumë dogma e tabu nga e shkuara- Perënditë e Olimpit, s’deshën t’ia dinin e, bënë veshin të shurdhër, nuk luajtën nga bëmat e paligjësitë e tyre dhe unë vazhdoj të ndodhem në burg, i dënuar pa ligje, i fyer me emërtime gjithfarësh, i moshuar si krijues, por jo i nënshtruar e i dëshpëruar, përkundrazi akuzues e krenar.
Asnjëherë nuk e humba besimin, se e drejta qe nga ana ime dhe se e vërteta, do të dalë në shesh një ditë. Pra edhe gjeta forca, vullnet e gjithë ç’më duhej, për t’i bërë ballë së keqes dhe mos i’u ndarë punës krijuese, si dhe për t’i shërbyer edhe në këto kushte vendit. Për këtë, le të flasin dramat që kam shkruar këtu në burg, të cilat i përshkojnë idetë e lirisë dhe ato kundër tiranisë aq zhuritëse, për cilindo, po në mënyrë të veçantë, ata që ditë e natë, për shumë vjet, u vranë sytë hekurat e kryqëzuar të dhunës, padrejtësisë e të shtypjes.
Fundja, derisa kam patur mendime, të shprehura ose të pashprehura këto hapur, në mbledhje partie e të tjera, si dhe në krijimtarinë letrare, me prirje demokratike, tolerancë e debati (paçka se në mënyrë spekulative e mashtruese u quajtën liberale), që binin ndesh me ato diktatoriale e centralizuese të tejskajshme, me mohimin e nëpërkëmbjen e të drejtave e të lirive të njeriut, izolimin nga bota e mbylljen brenda guaskës e telave me gjemba, burokratizimin partiak e shtetëror, ndrydhjen e mendimit pluralist e të krijimtarisë letrare, me prirje demokratike, tolerance e debate, vihet pyetja: pse mbahem në burg akoma, kur të gjitha këto e shumë të tjera, quhen tashmë si gabime fatale, që e çuan vendin atje ku ndodhet sot, si mund të pajtohet kjo me kushtet e pluralizmit edhe partiak e me zhvillimet demokratike?!
Më ka ndodhur kohët e fundit të lexoj në gazetat dhe të dëgjoj në emisionet radiotelevizive, se të burgosurit politikë, meqë kanë grumbulluar shumë mllefe, janë të prirur të shpërthejnë në eksese edhe hakmarrëse, si dhe të bëhen thirrje, për të mbyllur arkivat e së shkuarës (pra edhe dosjet e proceseve gjyqësore- fjalën e kam kryesisht për këto), për 50 ose më shumë vjet, për hir gjoja të unitetit kombëtar, sado që disa fjalë si; “pajtimi kombëtar”, i kanë zët t’i zënë në gojë. Më lejoni të shpreh mendimin tim të hapur, për të dyja këto çështje, që s’janë veç shfaqje të asaj psikologjie demoniake, të atyre forcave që i matin edhe të tjerët me metrin e tyre dhe i ka zënë frika, për të këqijat e krimet që kanë bërë. Rrini të qetë, zotërinj.
Veç boll, mos bëni të tjera.
– Dihet sa shumë është folur e shkruar, me ç’gjuhë të hidhur e mashtruese dhe nga sa shumë persona, duke filluar nga udhëheqësit kryesorë partiakë e shtetërorë, e deri te shkrimtarë e artistë, punonjës shkencorë, gazetarë e të tjerë, prej më se dhjetë vjetësh, për “herezinë” time, aq sa s’mbahet mend ndonjëherë. E megjithatë ja po deklaroj: Gjithë sa janë gjallë nga këta, le të merren vesh me ndërgjegjet e tyre, nuk do të ngacmoj asnjë, aq më pak më shkon mendja për hakmarrje.
Mjaftohem me një deklaratë publike nga Gjykata e Lartë, se dënimi ka qenë i padrejtë dhe kjo të shpallet, siç thotë edhe ligji, në një mbledhje, bie fjala me shkrimtarët e artistët. Përsa i përket Plenumit të IV-të të Komitetit Qendror të Partisë, ku zë fill kjo e keqe, tashmë atë e ka hedhur poshtë koha, ç’ka është bërë e qartë për të gjithë.
Nuk më bëhet vonë, as dua t’ia di, por them se është në të mirën e vetë, PPSH-së, të mos e mbajë atë barrë që i solli aq të këqija dhe e pengon të ecë, siç i shkruaja edhe në një letër të fundit, dërguar Ramiz Alisë, në nëntorin e vitit që shkoi, ku i bëja dy pyetje, duke nisur me: pse nuk u shkua në mbledhjen e KSBE-së, pse nuk njihen e thuhen hapur gabimet e bëra, pse nuk pranohet pluralizmi partiak, etj., deri pse mbahem në burg edhe sot; a mund të hidhen hapat që priten, me trashëgimi e mbetje të tilla, nga një e shkuar me pa ligjësitë prej të cilave duam të shkëputemi; krijimin e shtetit juridik e, zhvillimin e proceseve demokratike?!
Por kjo është puna e tyre, le të bëjnë si të duan. Proceset gjyqësore politike, për çështje të ndërgjegjes e të mendimit, theksoj ato të viteve ’70-të, janë nga faqet më të zeza të historisë së këtij kombi, arbitraritet e paligjësitë e periudhës diktatoriale (pa harruar edhe ato para tyre) dhe numri i madh i familjeve, me nëna e baballarë, bij e bija, vëllezër e motra, nëpër internime, e kanë rënduar e i kanë sjellë shumë dëme vendit. Ajo që u bë keq, duhet ndrequr e vënë në vend, kjo kërkohet.
Dhe kjo është krejt e drejtë dhe e domosdoshme. S’është fjala për t’u marrë me autorët e tyre. Janë pra, dy gjëra që nuk duhen ngatërruar. Çdo vendim, që nuk do ta bënte këtë, i kujtdo qoftë, edhe i vetë Kuvendit Popullor, si organi më i lartë ligjvënës, do të ishte i padrejtë dhe i papranueshëm, një provë qëndrimi të pasinqertë e mashtruese, që synon të frenojë proceset e demokratizimit të vendit.
Dhe e fundit: se ç’mund të bëhet e çdo të bëni ju, si Forum i të Drejtave të Njeriut e Lirive Themelore, për sa ju shkruajta më lart, nuk e di dhe përmbahem të shtroj ndonjë kërkesë, sepse nuk dua – nuk e kam bërë këtë, as gjatë hetuesisë e procesit gjyqësor, të ngatërroj dhe t’i vë të tjerët, cilëtdo qofshin, në vështirësi, e detyrime çfarëdo. Kjo është e para.
E dyta: ju lë dorë të lire, të bëni për sa ju shkruajta gjithë çdo të quhet e drejtë e, në të mirë të çështjes së proceseve të demokratizimit, të jetës së vendit.
Shtoj se si person, kur do të dal nga ky varr ku ndodhem, kam në mend të qëndroj i pavarur, të jem një zë kurdoherë në mbrojtje të të drejtave e lirive të njeriut, kurdo e për cilindo. Në këtë kuptim, shumë gjëra më afrojnë me forumin tuaj, si një organizëm i thirrur, të luajë një rol me vlera të çmuara, në interes të vendit e të zhvillimeve demokratike, sot e në të ardhmen.
